Przejście demograficzne to specyficzny proces zmian w odtwarzaniu liczby i struktury ludności, jakie zachodzą w społeczeństwach pod wpływem ich modernizacji (unowocześniania).
I faza - typ pierwotny - wysoki poziom urodzeń i zgonów, niski przyrost naturalny
II faza- typ przejściowy - spadek poziomu zgonów i wzrost przyrostu naturalnego (spadek poziomu zgonów następuje wcześniej niż spadek poziomu urodzeń)
III faza - typ współczesny - niski przyrost naturalny, poziom zgonów i urodzeń (czasami wartości ujemne).
I faza - naturalny proces reprodukcji, w którym natężenie urodzeń i zgonów utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie. Jest to charakterystyczne dla ludności żyjącej na bardzo niskim poziomie rozwoju gospodarczego. Współczynnik dzietności jest większy niż 6 dzieci/kobietę w wieku rozrodczym, natomiast przeciętna długość życia nie przekraczała 45 lat.
II faza - zmniejszenie umieralności przy utrzymywaniu się urodzeń na wysokim poziomie. Osiągnięcia medycyny i zasięg oddziaływania służby zdrowotnej mają wpływ na zmniejszenie liczby zgonów. Współczynnik dzietności to 4,5-6 dzieci/kobietę. Długość życia wynosi między 45 a 65 lat. Zmiany obyczajów i świadomości przebiegają znacznie wolniej stąd natężenie urodzeń utrzymuje się na takim samym poziomie jak w fazie I.
III faza - znaczne obniżenie poziomu rodności niż umieralności. Na przełomie I i II fazy przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom. Współczynnik dzietności to 3-4,5 dziecka/ kobietę; długość życia wydłuża się 55-65 lat.
IV faza - poziom natężenia urodzeń zbliża się do poziomu umieralności. Dzietność- poniżej 3 dzieci/ kobietę. Długość życia powyżej 65 lat. Może tu wystąpić stabilizacja procesu reprodukcji na niskim poziomie przyrost naturalny.
Drugie przejście demograficzne to jednokierunkowa zmiana wielu zachowań demograficznych. Związane są one ze zmianami w sferze małżeńskiej i rodności. Następuje silny spadek płodności poniżej prostej reprodukcji ludności. W dłuższym okresie czasu przemianom towarzyszą przemiany umieralności i migracji zagranicznych.
W takiej sytuacji współczynnik urodzeń jest niższy niż współczynnik zgonów, czyli następuje ujemny przyrost naturalny. Nasila się imigracja (przyjazdy), a słabnie emigracja (wyjazdy). Wzrost ludności jest zerowy, a reprodukcje zapewniają migracje.
Podłożem tych zmian są głębokie przeobrażenia w sferze wartości, norm, postaw, zachowań społeczeństw postindustrialnych (opartych na usługach) krajów wysoko rozwiniętych.
Cechy II przejścia demograficznego:
- zmniejszenie znaczenia małżeństwa jako formy współżycia ludzi na rzecz kohabitacji (nieformalne związki)
- przejście od modelu rodziny ‘rodzice z dzieckiem’ do modelu ‘dziecko z rodzicami’
- przejście od zapobiegawczej antykoncepcji do świadomej prokreacji
- przejście od homogenicznych typów rodzin i gospodarstw domowych do form różnorodnych
- przejście od wysyłania do przyjmowania imigrantów
Przyczyny II przejścia demograficznego:
1) przemiany strukturalne – industrializacja (rozwój przemysłu), urbanizacja (rozwój miast), rozwój usług, zmiany struktury społeczeństwa i organizacji państwa
- efekty: ogólna poprawa poziomu życia, rozwój systemu zabezpieczeń społeczeństwa, wzrost poziomu wykształcenia, wzrost aktywności zawodowej
2) przemiany kulturowe (‘cicha rewolucja’)- rozwój demokracji i egalitaryzmu społecznego (równość obywateli), wzrost autonomii jednostek, sekularyzacji, kontestowania tradycji i wartości, rozpowszechnianie pluralistycznych i liberalnych wartości, uniwersalizmu, indywidualizmu, przesunięcie hierarchii potrzeb, masowa indywidualizacja
- efekty: spadek znaczenia tworzących normy i je propagujących organizacji, zmiany w układzie ról między kobietą a mężczyzną, wzrost znaczenia samorealizacji, poszukiwanie indywidualnego stylu życia, wzrost niezależności kobiet w wyborze karier życiowych
3) przemiany technologiczne- wzrost metod i środków kontroli urodzeń, wzrost technologii medycznych, rozpowszechnienie technologii informacyjnych
- efekty: szybkie rozpowszechnianie się wiedzy, rozwój dostępu do usług medycznych i edukacyjnych, wzrost świadomości i odpowiedzialności, społeczna akceptacja bezdzietności.
Przejścia demograficzne Wasze opinie