Budżet jest podstawowym planem finansowym obejmującym zestawienie przewidywanych dochodów i wydatków państwa, ujętych w odpowiednim stopniu szczegółowości i w określonym przedziale czasowym, zwykle w okresie jednego roku. Innymi słowy: Budżet państwa jest planem finansowym zawierającym dochody i wydatki państwa, które związane są z realizacją przyjętej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej.
Pozyskiwanie dochodów do budżetu państwa i rozdysponowanie wydatków zależą od:
- rządu (opracowuje projekt budżetu),
- parlamentu (uchwala i kontroluje budżet; po zatwierdzeniu budżet staje się aktem prawnym, który pozwala organom wykonawczym gromadzić dochody oraz dokonywać wydatków).
Podstawowymi źródłami dochodów budżetu państwa w Polsce są: dochody z własności publicznej, majątku publicznego, podatki (np. podatek od towarów i usług) i opłaty oraz pożyczki zaciągane przez państwo u podmiotów gospodarczych krajowych, zagranicznych lub na rynku finansowym. Najważniejsze z punktu widzenia dochodów państwa są podatki i opłaty. Zgodnie z planem budżetu państwa na rok 2013 dochody z podatków w tym roku miały wynieść 266982697 tys. zł i stanowić miały 89,2% dochodów budżetu państwa ogółem. Natomiast wydatki ponoszone są przykładowo na administrację państwową, wymiar sprawiedliwości i ochronę porządku publicznego, ochronę narodową, edukację, kulturę i naukę, publiczną ochronę zdrowia i opiekę społeczną, obciążenia z tytułu kredytów zagranicznych.
Budżet państwa charakteryzuje się dużym stopniem złożoności, stąd też pełni on różne funkcje. Do najważniejszych zalicza się:
- funkcję fiskalną, która polega na gromadzeniu dochodów (głównie na ściąganiu podatków) w celu pokrycia wydatków na utrzymanie aparatu państwa oraz realizacje określonych zadań,
- funkcję redystrybucyjną, która polega na podziale dochodu narodowego zgodnie z tym, co społeczeństwo w danym okresie uważa za sprawiedliwy stan podziału (chodzi o regulowanie dochodów podstawowych kategorii podmiotów występujących w gospodarce rynkowej, tj. przykładowo zmniejsza się nadmierne różnice w wysokości dochodów różnych grup społecznych lub tworzy się warunki bezpieczeństwa socjalnego dla grup najuboższych); realizację funkcji redystrybucyjnej wspiera system podatkowy (przykładowo progresywne opodatkowanie dochodów ludności, ulgi i zwolnienia podatkowe) oraz wydatki budżetowe, które dokonywane są przede wszystkim w formie, tzw. transferów, tj. świadczeń społecznych zwiększających dochody ludności bez potrzeby świadczenia w zamian żadnych usług (przykładowo emerytury, renty, zasiłki chorobowe),
- funkcję stabilizacyjną, która polega na wykorzystywaniu budżetu jako narzędzia łagodzącego wahania cyklu koniunkturalnego oraz zapewnienia zrównoważonego wzrostu gospodarczego (za pomocą odpowiednio skonstruowanych systemów podatkowych oraz wydatków budżetowych można wpływać na zmiany strukturalne w gospodarce, kształtować poziom inwestycji i tempa wzrostu gospodarczego, regulować poziom i kierunki konsumpcji; przykładowo w życiu społecznym polityka fiskalna może pobudzać lub hamować przyrost naturalny, ograniczać lub łagodzić społeczne skutki bezrobocia, zwiększać poziom aktywności zawodowej, osłabiać lub wzmacniać bodźce do pracy),
- funkcję alokacyjną, która polega na alokacji zasobów (zapewnia ona środki) w związku z realizowaniem przez państwo zadań zarówno publicznych, jak i zadań społecznych (przede wszystkim chodzi o zapobieganie ograniczenia dostępności do dóbr społecznych niektórych obywateli np. oświata, służba zdrowia, ubezpieczenie społeczne); dzięki funkcji alokacyjnej możliwe jest dokonywanie zmian struktury wytworzonego dochodu narodowego,
- funkcję równowagi gospodarczej (dochody i wydatki budżetu państwa mają znaczny wpływ na równowagę ogólną w gospodarce).
Na budżet państwa składają się dochody i wydatki:
- centralnych władz państwowych (budżet centralny),
- władz lokalnych (budżety lokalne),
- ubezpieczeń społecznych.
O tym, które dochody i wydatki zostaną włączone do budżetu centralnego lub do budżetów lokalnych decyduje ich znaczenie dla gospodarki oraz zasięg (czy są ogólnokrajowe czy regionalne). Budżety lokalne realizują najczęściej zadania związane z gospodarką mieszkaniową i komunalną, oświatą, ochrona zdrowia, kulturą, utrzymaniem porządku publicznego i infrastrukturą. Natomiast władze lokalne realizują zadania własne oraz zadania zlecane im przez państwo, wynikające z przyjętej polityki społeczno-gospodarczej.
We współczesnej gospodarce wzrasta ilość zadań, które realizowane są przez władze lokalne, jednak coraz częstszym problemem tych władz są występujące niedobory budżetów lokalnych. Stąd też coraz większe znaczenie mają źródła uzupełniające, w tym przede wszystkim subwencje z budżetu centralnego. Przykładowo dzięki takim subwencjom możliwe jest pokrycie wydatków na cele ogólne (utrzymanie dróg) czy zmniejszenie dysproporcji między różnymi regionami kraju.
Budżet państwa Wasze opinie